U tesktu koji slijedi prenosimo detaljan opis knjige „Crkva Svetog apostola Luke“ promovisane nedavno u crkvenoj riznici, a u okviru programa proslave 185 godina Srpskog pjevačkog društva „Jedinstvo“ (1839) Kotor.

Foto vodič „Crkva Svetog apostola Luke“ izašao je iz štampe 2024, tekstove su priredili sveštenici Milivoje Bakić i Nemanja Krivokapić, prof.Ljiljana Čolan i prof.Stevan Kordić koji je i uredio knjigu za štampu i koji je autor svih fotografija ovog vodiča.

Rad na knjizi je započeo u jesen 2023.godine, zahvaljujući arhivskoj građi, koju nam je pripremio otac Milivoje Bakić, zatim smo koristili Zbornik radova sa naučnog skupa Crkva Svetog Luke kroz vjekove iz oktobra 1995.godine, a i sami smo istraživali direktno unutrašnjost hrama.

Štampanje knjige je pomoglo Ministarstvo spoljnih poslova RS, Uprava za saradnju sa dijasporom i Srbima u regionu, u okviru projekta Otac Momo, koji relizujemo već 4.put za redom.

(U okviru projekta „Otac Momo“, koji ostvarujemo uz pomoć Ministarstva spoljnih poslova republike Srbije objavljena su sledeća izdanja kao poseban vid sjećanja na arhijerejskog namjesnika bokokotorskog, paroha kotorskog, protojereja stavrofora Momčila Krivokapića:

Knjiga „OTAC MOMO“ ( tekstovi o balaženopočivšem ocu, dva izdanja),  promovisana je kao omaž Ocu Momu i u Crkvi Svetog Nikole u Kotoru 2021.godine i u Kripti Hrama Svetog Save u Beogradu 2022.godine; na sajmu Trg od knjige u Herceg Novom knjiga je dobila priznanje za najbolji  dizajn i kvalitet, urednici knjige su prof.dr Mihajlo Pantić i Ljiljana Čolan, a dizajn i prelom je uradio Dušan Šević.

Brošura „Udar nađe iskru u kamenu“ – reakcija slikara i pisaca povodom rušenja Njegoševe kapele na Lovćenu (u pitanju je neka vrsta kataloga za crteže nastale 1971.godine, koje je otac Momo dobio, kada je osveštavao crkvu Svetog Petra Cetinjskog na Prčanju 1982.godine); promovisan je katalog u Crkvi Svetog Nikole u Kotoru u maju 2022.godine, priređivači za štampu su sveštenik Nemanja Krivokapić, Ljiljana Čolan i  Novica Zečević;

U okviru ovog projekta održano je predavanje prof.dr Dragana Milina „Prevod Starog zavjeta“, u maju 2022.godine, kao i veče razgovora „Otac Momo i Cuce“ na kome je promovisana i pjesma o ocu Momu, mladog guslara Nikole Krivokapića, u junu 2023.godine.)

Arhitektura je u velikoj mjeri sačuvala svoj izgled iz 1195. godine, kad je crkva i sagrađena.

U tipološkom smislu kotorska crkva Svetog Luke je jedna u nizu jednobrodnih, jednokupolnih crkava, koje se grade u zapadnim srpskim zemljama počevši od kraja XI vijeka. Slična je jednobrodnim, jednokupolnim crkvama u južnoj Italiji, a porijeklo im je u vizantijskoj arhitekturi. Osobenosti klasicizma vizantijske arhitekture toga vremena su: kamene ravne fasade, ritmično zidane, smišljena upotreba spolija, okviri prozora i vrata.

Kupolni sistem kotorske crkve Svetog Luke izdvaja se oblikom lukova, koji imaju naglašen prelom u tjemenu, slično gotičkom graditeljstvu. Lukovi takvih oblika rijetki su u to doba ne samo u romanici na istočnojadranskom prostoru, već i u italskoj romanici. Milka Čanak Medić smatra da su slični oblici bili zastupljeni i na katedrali Svetog Trifuna (prva polovina XII vijeka). Kupola ima dvostepeno postolje u obliku prizme, slično raškim crkvama. Na njenoj istočnoj strani nalazi se polukružna apsida sa biforom. Arhitektura ove kotorske crkve time sjedinjava u svom ključnom prostornom obliku rješenja preuzeta iz seoske arhitekture Apulije sa oblicima svojstvenim raškim hramovima (počev od Studenice).

U ktitorskom natpisu pominje se  oblast Kosne ili (Hvosne) što ima veze sa Metohijom, i gradnjom crkve Visoki Dečani.

Prevod natpisa:

 † U ime Hrista, godine od ovaploćenja Gospoda našeg Isusa Hrista, hiljadustodevedesestpete, trinaestog indikta, Ja Mavro, sin Andrije Kacafrangi, zajedno sa Buonom, mojom suprugom, ćerkom priora Vasilija, podižemo crkvu u čast Boga i svetoga Luke, apostola i jevanđeliste, za izliječenje naših duša i svih vjernih hrišćana. U vrijeme gospodara Nemanje, velikog župana, i sina njegovog Vukana, kralja Duklje, Dalmacije, Travunije, Toplice i Kosne. Svi, koji čitate, neka vam je dostojno da molite za nas, da nam Hrist bude vječni život, amin.

Razlistala lozica sa dovratnika Svetog Luke sreće se na parapetnoj ploči manastira sa Miholjske Prevlake kojoj je po repertoaru motiva, vrsti kamena i klesarskoj obradi najsličnija parapetna ploča iz kotorskog Svetog Mihaila.

Unutrašnja arhitektura je skoro u potpunosti očuvana.

Cijela crkva bila je freskopisana, što se vidi po fragmentima na više mjesta u crkvi, a danas je sačuvana samo jedna freska na južnom zidu. Ostale freske su uništene tokom vijekova.

U pripremi knjige korišten je već pomenuti zbornik radova sa naučnog skupa Sveti Luka kroz vjekove iz 1995.godine, kao i arhivska građa Crkvene opštine Kotor.

U radovima zbornika pronađena su sljedeća razmišljanja o sačuvanoj fresci:

„Freska se nalazi u niši sa desne strane jedinog broda. U udubljenju niše predstavljena je molitvena religiozna slika u čijem centru je (arhi)episkop sa dvije svetiteljke, dok su unutrašnja strana luka i donji dijelovi niše ukrašeni stilizovanim biljnim motivima, sa imitacijom draperije na dnu.

Od dvije svetiteljke, ona sa desne strane episkopa(lijevo za posmatrača) obilježena je atributom kraljevskog dostojanstva, krunom, čemu odgovara i bogatstvo odjeće. Uz arabesknu borduru oko vrata, izvezene našivke na nadlaktici i širite ukrašene perlicama – korišćene i kod druge svetiteljke – aristokratsko porijeklo svetiteljke naglašeno je i širokom trakom, sa arabeskom i perlicama, duže sredine haljine do stopala. Obje svetiteljke mora da su bile prikazane kao mučenice s obzirom da su prije restauracije, bar kod jedne od dvije vlastelinke, bili vidljivi tragovi krsta u lijevoj ruci.“ (Valentino Pace: Freska u crkvi Svetog Luke u Kotoru i sjećanje na rimsku crkvu, Zbornik radova sa naučnog skupa Crkva Svetog Luke kroz vjekove, 1997)

U identifikaciji tri svetiteljska lika naučnici su imali više različitih mišljenja. Tako, Anika Skovran (u radu „Novootkrivene freske u crkvi Svetog Luke u Kotoru, Zograf 4, 1972, 76-77) je vjerovala da je centralna figura Svetog Vasilija, a u svetiteljki sa krunom vidjela je Svetu Jelenu. Vojislav J. Đurić, međutim, predlaže identifikovanje arhiepiskopa kao rimskog pape, svetog Silvestra, a dvije svetiteljke kao mučenice, Katarinu i Varvaru (u radu „Freska u crkvi Svetog Luke u Kotoru, Fiskovićev zbornik I, Prilozi povijesti i umjetnosti u Dalmaciji 21, Split, 1980, 225-238).

Slikar kome je ovo djelo povjereno, najvjerovatnije je bio lokalnog porijekla. Originalno i vidljivo u slikarskom rukopisu je korišćenje sjenke, insistiranje na dekorativnom crtežu, ornamentalni repertoar, srcolika i krstasta bordura na arhivoltu. Da se našla na italijanskom tlu, freska iz Kotora bi bila ocjenjena kao tipično svjedočanstvo „maniera greca“. Omofor i gest blagoslova predstavljaju grčka obilježja svetitelja, a mitra i arhijerejski (biskupski) štap, predstavljaju latinska obilježja. U likovnoj kulturi freska se vezuje za vrijeme u kome nastaje kao „kasnokominska“. Ostale freske su uništene tokom vijekova.

Ikonostas crkve Svetog Luke čine vrijedne ikone nastale u periodu od XVI do XVIII vijeka, a pretežno su rad čuvene Bokokotorske ikonopisne škole Dimitrijević-Rafailović.

Protojerej-stavrofor Momčilo Krivokapić navodi u svom radu „Istorija ikona i ikonostasa u crkvi Svetog Luke u Kotoru“ (Zbornik radova sa naučnog skupa Crkva Svetog Luke kroz vjekove, 1997) da prvi konkretan trag o ikonostasu imamo na, i sada postojećem, „kemeru“ (naddverniku) iznad južnih oltarskih dveri gdje je upisana 1689. godina. Bez sumnje je „kemer“ iznad sjevernih oltarskih dveri radila ista ruka.

Tokom vjekova, ikonostas je mijenjao svoj izgled. Neke od ikona koje su mu ranije pripadale sada se čuvaju u Riznici Srpske pravoslavne crkve Kotor. Na današnjem drvenom ikonostasu su troje dveri. Srednja dvokrilna vrata – carske dveri izrađena su 1777. godine u pozlaćenom duborezu. Na njima su ikone Blagovijesti, Rođenja Presvete Bogorodice i ikona Svetog Đorđa, koje su najvjerovatnije rad bokokotorske ikonografske škole Rafailović-Dimitrijević-Daskal. Carske dveri su dar Pera Joketića ili Jovetića kako stoji na sačuvanom zapisu na samim dverima. Postoje neki pokazatelji da su dveri postojale i prije 1777. godine, naime u Matičnoj knjizi umrlih iz 1772. godine piše da je neko sahranjen 1722. godine „u raku usred carskih dveri“.

Pod crkve je sastavljen od 17 numerisanih grobnica. Po nekim pretpostavkama u njima je sahranjeno preko 3000 osoba, dok je Kotor bio pod opsadom. U grobnicama sa natpisom sahranjivani su sveštenici. U jednoj je sahranjen kamenorezac mileni sa ženom, 1351 (zapadni travej, uz sjeverni zid). Na naspramnoj strani je najvjerovatnije grobnica ktitora crkve.

Između dveri su postavljene četiri prestolne ikone, koje gledajući sa lijeve ka desnoj strani prikazuju: Svetog Jovana Krstitelja, Bogorodicu sa Hristom na tronu, Hrista kao velikog Arhijereja i Svetog apostola i jevanđelistu Luku. Smatra se da su prestolne ikone Svetog Jovana Krstitelja i Hrista kao velikog Arhijereja rad istog majstora. One su zajedno sa prestolnom ikonom Svetog apostola i jevanđeliste Luke rad italo-kritskih majstora.

Iznad troje dveri postavljene su ikone, gledajući sa lijeve ka desnoj strani: Sveta Trojica – Gostoprimstvo Avramovo, Deizis u duborezu i pozlati, Nedremano oko. Deizis u duborezu nalazi se iznad carskih dveri, takođe rađenih u duborezu i pozlati. Po dimenzijama je nešto uži od carskih dveri, što može da upućuje na to da nijesu nastali istovremeno i da ih nije slikala ista ruka. Svojim stilskim osobinama, tri ikone iznad dveri, vjerovatno su rad bokokotorske ikonografske škole Rafailović-Dimitrijević-Daskal. Ikona Nedremano oko sadrži natpis u kojem se navodi 1689. godina, što upućuje da je vjerovatno rad samog Dimitrija Rafailovića Daskala osnivača bokokotorske ikonografske škole. Postoji i mišljenje da su ove ikone rad slikarske škole Maksima Tujkovića.

Veliko Raspeće Hristovo na vrhu ikonostasa je živopisano 1708. godine. Gledajući od vrha ka dnu predstavljena je velika ikona Hrista na krstu i manje ikone na kojima su prikazani Presveta Bogorodica i Sveti apostol i jevanđelista Jovan Bogoslov, dva anđela, Sunce i Mjesec, koplje i trska, a sve na dvije nemani vrlo slične ribama. Cijela kompozicija Velikog raspeća, sem slikanog dijela, je rađena u duborezu i pozlati. Sudeći po grčkim insignijama ikonu Hrista na krstu radio je neki grčki majstor, dok su ostale ikone kompozicije Raspeća Hristovog, vjerovatno rad Dimitrija Rafailovića Daskala, na što upućuje i godina nastanka.

Čuvena ikona Hristos Elkomenos, rad je vještog kritskog majstora iz XVIII vijeka, i nalazila se ranije u oltaru crkve Svetog Luke. Danas se čuva u Riznici Srpske pravoslavne crkve Kotor.

Napomenimo i to da je jedan dio ikona, koje su ranije pripadale crkvi Svetog Luke, prenesen u crkvu Svetog Nikole. Nažalost neke od njih su stradale u požaru koji je unuštio staru crkvu Svetog Nikole 1896. godine.

U crkvi se kao posebna relikvija čuva čestica moštiju Svetog apostola Luke, kao i dio moštiju Svetih Petozarnih mučenika i čestica moštiju Svete Varvare.

Srebrna kandila (XVIII-XIX vijek) su ručni rad kotorskih majstora. Kamena krstionica kod ulaznih vrata je iz XIX vijeka.

Uz crkvu Svetog Luke nalazi se mala kapela posvećena Svetom Spiridonu čudotvorcu, koja je dograđena u XVII vijeku, u početku kao monaška kelija, a od XVIII vijeka kao crkva. Njen ikonostas je iz XVIII vijeka, rad je italo-kritske ikonopisne škole. Na zidu pored ikonostasa, nalaze se srebrni okovi sa prestolnih ikona.

Prestone ikone su: Isus Hristos, Bogorodica sa Hristom i Sveti Spiridon. U sredini su carske dveri (jednokrilne) na kojima je prikazan Isus Hristos Veliki Arhijerej. Prestone ikone okovane su srebrnim okovom 1786. i 1791. godine (ktitori Ilija Vlastelinović i Niko Ognjenović). Iznad njih su kompozicije: Uspenje Presvete Bogorodice, Polaganje Hrista u grob i Predstavljenje Svetog Spiridona. U soklu, ispod Bogorodičine ikone, prikazana je predstava Bogorodica–Živonosni istočnik  i veliki cvijet jarkih boja, a podno prestonih ikona Hrista i Svetog Spiridona nalazi se Žrtva Avramova.

I u crkvi Svetog Luke i u kapeli Svetog Spiridona redovno se vrše bogosluženja. Obje građevine svjedoče vjeru Kotorana kroz vjekove. Ta vjera, sem u svojoj duhovnoj dimenziji, fizički se izrazila i u potrebi da se ove crkve izgrade kao skladna i uspjela djela srednjovjekovne arhitekture, a potom da se ukrase freskama, ikonama, duborezom, te radovima od srebra i zlata. Kombinujući uticaje sa strane, u prvom redu iz Vizantije i Italije, sa lokalnim graditeljskim i umjetničkim tradicijama nastalim u Kotoru i njegovoj široj okolini, crkva Svetog Luke pripada mediteranskoj kulturi srednjeg vijeka. Njena duhovna misija, kao i ljepota koja je krasi, čine da ova crkva, zajedno sa kapelom Svetog Spiridona, bude jedan od najznačajnijih spomenika Kotora.

Molitvu Svetom Luki na promociji je pročitala Elena Simović, učenica trećeg razreda Gimnazije Kotor.