Ne pamti se da je neka poslanica Srpske Pravoslavne Crkve (koju često pogrešno nazivaju Patrijarhovom, iako je on ne potpisuje sam, već sa svim arhijerejima Srpske Pravoslavne Crkve) doživela toliko izrazito kritičkih opservacija u delu srpskog medijskog prostora koji bi se, uslovno govoreći, mogao okarakterisati kao levo-liberalno-prozapadni, kao što je to slučaj sa ovogodišnjom vaskršnjom poslanicom. Stoga tema te kritike zaslužuje analitički osvrt, koji bi na prvom mestu obuhvatio sažetu retrospektivu medijske slike Crkve oblikovane na ovim prostorima u poslednjih nekoliko decenija. Takvo uvodno sagledavanje će nam pomoći da jasnije uočimo širi kontekst i neke važne zakonomernosti, a potom i da apostrofiramo ono što je prećutano u majskim medijskim napadima usmerenim ka patrijarhu Porfiriju.

*

Pre nešto manje od jedne decenije objavljen je zbornik pod nazivom Štampa i Crkva 1960 – 1990, autora Dušana N. Petrovića, nekadašnjeg rektora Karlovačke bogoslovije. Prota Dušan je, poput vredne pčele, u tom zborniku sakupio izabrane članke o Crkvi koji su se u štampi pojavljivali u vreme samoupravnog socijalizma. U tom smislu, knjiga je važno istorijsko svedočanstvo o tome kakvi su bili medijski izveštaji o episkopatu, sveštenstvu i monaštvu Srpske Pravoslavne Crkve u vreme raznih faza titoizma. Čitajući naslove članaka kakvi su „Politizacija pravoslavlja“, „Politički tamjan“, „Crkva u verske okvire“, „Politikantstvo u verskoj štampi“… , možemo dobiti déjà vu osećaj, uzevši u obzir naslove i podnaslove članaka o Patrijarhu u poslednjih mesec dana u onom delu srpskog medijskog prostora koji u naše vreme predstavljaju Nova S – N1 – Danas – Vreme. Naslovi i podnaslovi poput „Porfirije zloupotrebio i Isusa Hrista i Uskrs“, „Patrijarh u kampanji“, „Porfirijeva uskršnja poruka: Budimo bolji ljudi, Srbi su uvek žrtve“, „Niko ne treba da zna kada predsednik republike ide u crkvu“, „Blagoslov pre puta u Njujork, a nije 1389“ kao da su izašli iz zbornika prote Petrovića, a ne iz sadašnjice. Razume se, medijski delatnici koji danas izrazito kritički pišu o Patrijarhu nisu vođeni marksističkom ideologijom kao „drugovi“ novinari iz pomenutog zbornika, no, sudeći po naslovima, neka srodnost u duhu sa marksistima je očigledna.

Nije zgoreg da se na samom početku ovog osvrta ukratko podsetimo činjenice da su od Drugog svetskog rata do danas primenjena tri potpuno različita modela odnosa Crkve i države u Srbiji, od kojih je dominantno zavisila medijska slika Srpske Pravoslavne Crkve (odnosno njenih velikodostojnika, sveštenika i vernika). U višedecenijskom periodu titoizma, koji je obeležio državni model gonjenja Crkve (koji bi se, zbog otvorenog animoziteta prema vernom narodu, teško mogao nazvati čak i fundamentalističkim oblikom sekularizma), u jugo-medijima se nije moglo ni videti ni čuti ništa dobro o Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi. Jedine crkvene ličnosti koje su bile prikazivane u izrazito afirmativnom tonu bili su pripadnici tzv. „progresivnog“ dela klira, čiji su članovi bili javni promoteri i simpatizeri tadašnjeg državnog uređenja (neki i članovi Komunističke partije Jugoslavije) i smatrali da je moguće spojiti Krst i petokraku. Krajnje antagonistički odnos komunističkog državnog aparata prema Crkvi, uz izraženu i neprikrivenu netrpeljivost prema njenim vodećim ličnostima, imao je u to vreme jasan odraz u svim medijima, koji su, svi do jednog, bili u državnom vlasništvu i pod strogom kontrolom krajnje autoritarnog (u jednoj fazi i totalitarnog) režima.

Uvođenjem višestranačja posle formalnog (ras)pada komunizma, medijska slika na ovim prostorima postaje zdravija, a pojavljuju se i mas-mediji u privatnom vlasništvu. Istovremeno, odnos nove državne vlasti prema Crkvi počinje polako da se menja i razvija se u tipično sekularan model bez blagonaklonosti, ali uz toleranciju i bez izražene netrpeljivosti. To se odražava i na domen medija u državnom vlasništvu u kojima prestaju sistematski primitivni napadi na crkvene velikodostojnike i sveštenoslužitelje. Početkom devedesetih godina prošlog veka dolazi do novog pomaka – prvi put u posleratnoj istoriji Srbije Srpska Pravoslavna Crkva uspeva da dobije koliko-toliko prostora na državnim medijima za verski sadržaj obrazovnog karaktera. Prvi učesnik u tim obrazovnim verskim emisijama na državnoj televiziji bio je episkop dr Irinej (Bulović), u okviru serijala „Bukvar Pravoslavlja“. To je, istorijski gledano, bio prvi proboj pravoslavne reči na posleratnim državnim medijima u Srbiji (u istom serijalu je, podsetimo, učestvovao i današnji patrijarh Porfirije (Perić), u to vreme koviljski monah). U pogledu iznošenja bilo kakvog kritičkog stava, međutim, Srpska Crkva u to vreme u državnim medijima – koji su i dalje bili potpuno kontrolisani od strane vladajućeg režima, koji je u dobroj meri bio naslednik prethodnog, komunističkog, makar u pogledu simbola i vrednosti – nije imala nikakav prostor. Crkveni velikodostojnici tog vremena su svoje kritičke opservacije iznosili ili u crkvenim štampanim glasilima ili u mas-medijima koji su bili opoziciono naklonjeni – najupečatljiviji primer u tom pogledu je, svakako, bio antologijski nastup blaženopočivšeg episkopa dr Atanasija (Jevtića) na Studiju B.

Prekretnicu u odnosima države i Crkve, a samim tim i u medijskoj slici crkvenog života u državnim medijima, označava 2000. godina. Tada dolazi do konačnog pada autoritarnog režima koji je baštinio izvesnu ideološku vezu sa komunistima. Crkva i država u Republici Srbiji posle tog događaja i dalje ostaju razdvojene, ali sa jednom važnom razlikom – počinju ubrzano da razvijaju načelo međusobne saradnje na opštu narodnu korist, što se itekako odražava i na medijskom planu. Svi mi koji smo bili svedoci tog vremena dobro se sećamo radosnog šoka kada smo na državnoj televiziji videli scenu potpuno nezamislivu za prethodni period: da predsednik naše države prisustvuje i pričesti se na svetoj Liturgiji. Dr Vojislav Koštunica je, pritom, dao ogroman doprinos u domenu vaspostavljanja vekovnih srpsko-hrišćanskih simbola na državnim znamenjima – upravo je njegovo nasleđe povratak Krsta, krune i dvoglavog orla na srpsku zastavu, kao i vraćanje himne „Bože pravde“. Na taj način je u domenu državnih simbola konačno poništeno komunističko nasleđe (premda ne u celosti, zbog daljeg postojanja takozvane Kuće cveća), a predsednik Vojislav Koštunica se zlatnim slovima upisuje u istoriju kao prvi autentično srpski državnik posle Drugog svetskog rata. Jednako važan istorijski doprinos razvoju odnosa države i Crkve je dao premijer dr Zoran Đinđić. Podsetimo, dr Đinđić je bio najzaslužniji čovek za povratak veronauke u škole (što je učinio po kratkom postupku, i pored veoma oštrog protivljenja jednog dela intelektualaca i političara sa levice). Uporedo, premijer Đinđić je dao veoma jasnu, konkretnu i otvorenu podršku prikupljanju sredstava za Hram Svetog Save – o tome dovoljno svedoči njegova beseda sa donatorske večeri u kojoj je govorio o „obnovi nacionalnog duha“ i o tome da ćemo „sa Božjom pomoću“ završiti gradnju Hrama. Te četiri stvari – zastava, himna, verska nastava i pomoć u izgradnji Hrama Svetog Save – bile su i do danas ostale simbol novog poglavlja u odnosima države i Crkve kada je reč o Srbiji. Blagodareći pomenutoj dvojici srpskih intelektualaca-državnika, otpočela je epoha saradnje države i Crkve na poljima od šireg značaja. Sve to se jasno odrazilo i na medijskoj sferi – na državnim medijima se crkveni velikodostojnici pojavljuju sve češće i iznose svoj stav na razna pitanja sve slobodnije, dok je sama Srpska Pravoslavna Crkva predstavljena na krajnje afirmativan način.

Ovom prilikom nećemo ulaziti u argumentaciju pro et contra u kojoj meri Crkva i država uopšte treba da budu u bliskim odnosima, niti za to imamo dovoljno prostora u ovom osvrtu. Načelno gledano, u čisto pravno-društvenom smislu, saradnja među ta dva odvojena entiteta je poželjna ukoliko doprinosi duhovno-materijalnom blagostanju građana. Pritom, važno je naglasiti da ta saradnja nije bezuslovna, naprotiv. Upravo je post-petooktobarski period pokazao da postoje slučajevi u kojima Crkva ne može ostati po strani, i pored toga što su njeni odnosi sa državom odlični. Klasičan primer je široka javna debata na temu biometrijskih sistema identifikacije, pokrenuta 2004. godine, u kojoj su veoma važnu ulogu imali upravo ugledni episkopi Srpske Pravoslavne Crkve (prvenstveno blaženopočivši episkopi Hrizostom (Stolić) i Amfilohije (Radović)). Ukratko, tada su se ugledne ličnosti crkvene jerarhije usprotivile jednom nametljivom državnom projektu, i pored činjenice da je tek koju godinu ranije otvoreno istorijsko poglavlje saradnje u odnosima Crkve i države. Blagodareći stavu episkopata Srpske Pravoslavne Crkve (koji je, podsetimo, formiran na osnovu stručnih simposiona i nezavisnih studija), početkom 2007. godine država je donela kompromisno rešenje koje je na snazi do danas. Kod ovog događaja, međutim, dolazimo do veoma zanimljive pojave u postkomunističkom medijskom prostoru Srbije, bar kada je reč o medijskoj slici Crkve. Naime, tokom ove javne debate je tadašnji najuticajniji građanski, liberalni medij i predvodnik takozvanog „nezavisnog“ novinarstva – televizija B92 – načinom izveštavanja, izborom vesti, blog sekcijom sajta, pa čak i načinom moderacije tema na forumu svog sajta (o čemu sam pre skoro dve decenije objavio tekst pod nazivom „Forumom protiv istine“), nedvosmisleno dala podršku državnom projektu umesto građanskoj inicijativi koju je svojim autoritetom dominantno podržala Srpska Pravoslavna Crkva. U čisto medijskom smislu, ovaj fenomen je klasičan primer kako su u postkomunističkom srpskom društvu medijska izveštavanja takozvanog „nezavisnog“ (a u stvari liberalno-prozapadnog) medijskog sektora o delatnosti Crkve zavisila pre svega od interesa korporativnih struktura moći i od uređivačke politike koja je oblikovana u skladu sa tim interesima. Naime, s obzirom da su iza pomenutog državnog projekta u to vreme stajale velike i uticajne zapadne kompanije, a da je istinski građansku i nezavisnu inicijativu za obranu prava na privatnost otvoreno podržala Crkva, pomenuta medijska perjanica „građanskog“ i „nezavisnog“ novinarstva tog vremena, finansirana velikim delom iz zapadnih fondova, je bez dvoumljenja u svojim izveštajima stala na stranu interesa korporativnog zapadnog kapitala (za detaljan osvrt na ovu temu čitaoca upućujem na moju studiju Biometrijski sistemi identifikacije iz 2007. godine koja je dostupna na internetu).

U periodu o kome je reč dolazi, dakle, do svojevrsne inverzije medijske slike Crkve u državnim i privatnim medijima u Srbiji – dok u državnim medijima ona postaje jasno afirmativna, dotle se u onom delu privatnog medijskog sektora koji je obeležen latiničnim pismom, levo-liberalnom ideologijom i prozapadnom političkom usmerenošću ona uglavnom tretira izrazito kritičkim tonom. U oba slučaja je, nesumnjivo, postojalo nešto što se u medijskoj teoriji karakteriše terminom bias, a tiče se jasne (ne)naklonjenosti, koja nastaje ili iz političko-ideoloških ili korporativno-interesnih razloga, a u nekim slučajima iz oba (za detaljan uvid u problematiku uticaja struktura moći na medije, upućujem čitaoca na treće poglavlje svoje studije pod nazivom Informaciono kontrolisano društvo iz 2011. godine koja je takođe dostupna na internetu).

S tim u vezi primetimo da, iako danas ne postoji ideološki pritisak crvene petokrake u Srbiji, već duži period je primetan koncentrisan medijski pritisak petokraka nekih drugih boja – svuda, pa i u mas-medijima. Setimo se, s tim u vezi, blaženopočivšeg vladike Danila Krstića, jednog od najobrazovanijih episkopa Srpske Pravoslavne Crkve u drugoj polovini 20. veka i pravoslavnog bogoslova o kome istoričari tek treba da pišu. Vladika Danilo je, svojevremeno, primetio da je razlika između crvene i bele petokrake samo u tome što sledbenici potonje ne udaraju tako brutalno, već sa manirima i u rukavicama. U tom smislu, ono što je nekada bio komunistički ideološki blok, u poslednje dve i po decenije je heterogena struktura sastavljena od mnoštva nevladinih organizacija, onog dela medijskih kuća koje neguju levo-liberalno-prozapadne vrednosti, jedne grupe intelektualaca koja ne voli (i pojedinih koji mrze) Crkvu, kao i ostrašćenih političara koji se, za razliku od nekadašnjih „kamarada“, klanjaju petokrakama žute ili bele boje. Takva paradigma se danas, u manjoj ili većoj meri, sasvim jasno odražava na gorenavedeni deo medijske scene, u kome se dosledno projektuje interesni okvir struktura moći koje stoje iza nje.

U državnim medijima, kao što je već navedeno, Srpska Pravoslavna Crkva godinama unazad ima sasvim dovoljno prostora da iskaže svoj stav i ne nalazi se ni pod kakvim udarom – naprotiv, uglavnom je prikazana u afirmativnom tonu, čak i kada postoje neslaganja sa državom. Tu nesumnjivo ima i političke sračunatosti jer srpski političari dobro znaju koliki ugled Crkva ima u narodu, pri čemu im je sudbina srpskih komunista jasno dala do znanja kako prolaze politički režimi koji se obrušavaju na svetinju. U tom smislu, iako su državni mediji u Srbiji još uvek tradicionalno pod kontrolom političkih partija koje osvoje vlast – nažalost, partokratski model će u našoj državi teško biti iskorenjen u doglednom periodu – odlaskom komunista sa istorijske političke scene u državnim medijima više nema ideološkog pritiska koji bi implicitno ili eksplicitno zahtevao napad na Crkvu. Što se tiče medija u privatnom vlasništvu, današnja slika Crkve u njima zavisi pre svega od strukture kapitala koja stoji iza njih, a sledstveno tome, od uređivačke politike koju taj kapital diktira. Ova zakonomernost se najbolje vidi u slučajevima promene vlasnika određenog medija. I ovde je nezaobilazan primer televizije B92 – kada se uporede izveštaji te televizije o Crkvi pre i posle promene vlasničke strukture kapitala, jedina sličnost koju ćemo primetiti jeste u kombinaciji boja i zaštitnom znaku – ništa više nije isto. To je eklatantan primer koji pokazuje da je priča o tzv. „nezavisnim medijima“ samo velika šarena laža za lakoverne ljude – medijske izveštaje pre svega diktiraju korporativni interesi i(li) ideološki pritisak političkih struktura. Nažalost, ono što bi trebalo da bude pravilo, a to je da se u medijskim izveštajima čuje „istina, puna istina i ništa drugo do istina“ u današnjem svetu medijskih monopola je retkost na nivou statističke greške, mada ne i nemogućnost. Taker Karlson je očigledan primer da je tako nešto ipak moguće, blagodareći revoluciji koju su izazvali novi mediji (konkretno: širokopojasni internet).

*

Odnos odvojenosti Crkve i države, uz međusobnu saradnju na poljima od opšteg značaja, je u svom dvodecenijskom trajanju i razvoju, zatekao i Patrijarh Porfirije kada je pre nešto više od tri godine izabran na tron srpskih patrijaraha. On je nastavio dalje da razvija taj model, po ugledu na svoje prethodnike. Iz nekog razloga, međutim, u pomenutom liberalno-prozapadnom delu srpskog medijskog sektora (koji, kao što je već navedeno, predvode Nova S – N1 – Danas – Vreme) počela se jasno forsirati teza da patrijarh Porfirije nije nastavljač prethodnog dvodecenijskog modela saradnje, već začetnik nekog novog odnosa Crkve i države, u smislu prelaska sa nivoa saradnje na nivo faktičke potčinjenosti Crkve državi. Ta teza se uporno forsira i pored činjenice da je Patrijarh veoma oštro reagovao u nekim situacijama, iznoseći stav dijametralno suprotan od onog koji su imala državna tela. Primera radi, takav je slučaj sa Patrijarhovim kritičkim opservacijama u domenu statusa veroučitelja i verske nastave (koji su izrazito diskriminisani i kojima se konstantno, iz godine u godinu, pokušava suziti opseg rada), negativnim stavom o izvođenju takozvane „gej parade“ po beogradskim ulicama, kao i izraženo negativnim stavom o zakonu o rodnoj ravnopravnosti, posle čijeg iznošenja je patrijarh Porfirije postao meta oštrih napada u liberalno-prozapadnom delu javnosti. Pritom, pomenuta grupa vrednosno komplementarnih medija jasno se izdvojila u intenzitetu kritike i simfonijski isprednjačila u broju priloga i osvrta u meri da je to već prešlo u medijsku propagandu. Primetimo, uzgred, i činjenicu da blaženopočivšem patrijarhu Irineju (Gavriloviću), koji je takođe imao veoma dobar odnos sa državnim vlastima (i izrazito retko istupao sa negativnim stavovima prema njihovim inicijativama), pomenuti mediji nikada nisu upućivali kritike u tom obimu i intenzitetu kao što to čine u slučaju patrijarha Porfirija.

U skladu sa prethodno iznetim opservacijama, sasvim je jasno da mediji čiji finansijeri nemaju sistem vrednosti koji je komplementaran hrišćanskom nemaju baš puno motiva da afirmišu najlepše strane crkvenog života, ali da, sa druge strane, imaju interes da pronalaze sve ono što bi prema Crkvi usmerilo kritičku oštricu. Ukoliko izuzmemo nekoliko medijskih cirkusanata i stand up komičara koji s vremena na vreme izruguju sve što je „sveto i čestito“, ono što je za današnje medijske napade usmerene na Crkvu, a pre svega na patrijarha Porfirija, osobeno jeste da su oni primarno rezultat uticaja interesnih struktura moći. Taj uticaj, pritom, u praksi ima jaču snagu čak i od uredniče politike na određenom mediju iz jednog jednostavnog razloga – onaj ko plaća, taj i postavlja urednika. Ovde, međutim, ne bismo smeli da upadnemo u iskušenje generalizacije jer je gotovo sigurno da postoje savesni novinari i urednici koji imaju čvrst karakter, te svoju kritiku usmerenu na neke crkvene ličnosti iznose iz želje da što objektivnije pokriju određenu temu, a ne iz lukrativnih i(li) ideoloških razloga. Slično tome, postoje i kritičke medijske opservacije koje imaju svoju težinu, a vezane su za pojedine crkvene službenike koji svojim postupcima zaista nanose štetu ugledu Crkve. Na kraju krajeva, primetimo da ima i novinara koji su verujući ljudi, a čije kritike dobronamerno ukazuju na slabosti u svakodnevnom crkvenom životu i kao takve mogu biti korisne. Ništa od toga nije sporno, kao ni činjenica da se i na levo-liberalnim medijima mogu pronaći izveštaji koji su korektni kada je crkveni život u pitanju. Ipak, kumulativno gledano, sve to je samo prateći dekor u tim medijima i „pokrivalica“ za predefinisanu konstantu koja je dominantna, a ima poreklo u kapitalu koji, gotovo po pravilu, dolazi od strane fondova koje su pod patronatom nekih stranih zemalja, zatim izvora koji neguju vrednosni sistem koji nije komplementaran pravoslavnom hrišćanstvu (a neretko je otvoreno antihrišćanski), a u nekim slučajevima i od političko-interesnih grupacija sa celog jugo-prostora. Sasvim uprošćeno rečeno – ako neke medijske kuće finansijski podržava, recimo, Fondacija za otvoreno društvo, na njima se teško može očekivati serijal pravoslavne veronauke, ali se nesumnjivo može očekivati serijal naglašeno kritičkih tekstova i(li) emisija o Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi.

Primetimo, u vezi sa svim prethodnim, da su medijski „drugovi“ iz vremena titoizma bili daleko pošteniji od današnjih „prvoboraca“ prozapadnog levo-liberalnog medijskog sektora koji deluje u Srbiji. Komunisti su otvoreno „ispovedali“ da se bore protiv uticaja Crkve i hrišćanstva, u skladu sa marksističkom doktrinom u koju su slepo verovali, dok kriptokomunisti u elegantnim odelima svoj napad oblače u kosmopolitizam i verbalno ispoljavanje čak i „dobronamernih“ saveta crkvenim ličnostima. Naglasimo da je sasvim  očekivano da će levo-liberalno orjentisani intelektualci iznositi kritiku na račun svega što se tiče Srpske Pravoslavne Crkve i tu nema ništa što treba da čudi. No da li je uopšte normalno da neko ko nema apsolutno nikakvog dodira ni sa hrišćanskom verom ni sa crkvenim životom (osim što, možda, stanuje blizu nekog pravoslavnog hrama, pa čuje zvona pre službe), polaže pravo da autoritativno na mas-medijima govori o tome kako bi crkveni velikodostojnik trebalo da postupa u interesu vernika? A upravo takav paradoks se dešava ovih dana naočigled svih nas. Ovaj fenomen, čini se, ni teoretičar medija kakav je Maršal MekLuan ne bi mogao lako objasniti, pa to neće pokušati ni autor ovog teksta, već će na ovom mestu završiti sa uvodnom medijskom retrospektivom potrebnom da bi se razumeo širi kontekst i unutrašnji mehanizmi koji stoje iza majskih medijskih napada na Patrijarha Porfirija.

A o tome kako su konkretno izgledale ovogodišnje sinhronizovane majske medijske „hajke“ na patrijarha Porfirija i šta (ni)je rečeno u njima, biće reči u sledećem, zaključnom tekstu.

Prezviter dr Oliver Subotić
Upravnik Misionarskog odeljenja Arhiepiskopije beogradsko-karlovačke

Izvor: SPC